ERGANİ, Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Dicle nehrinin sağ kıyısında 20 km. uzaklıkta ve 1525m. Yükseklikte yarı sönmüş volkanik Zülkifil Dağı’nın derin bir sel yatağına (Hoşat deresi) bakan Güneydoğu yamacı eteğinde kurulmuştur. Denizden yüksekliği 955m. dir. Diyarbakır—Elazığ karayolunun 56. kilometresinde yer alan bir ilçe merkezidir. 39—50 doğu boylam ve 37—32 kuzey enlemindedir. İlçemizin yüzölçümü 1559 kilometrekaredir.

 

Kuzey ve Kuzeybatısında Elazığ’ın Maden ilçesi, Güneyinde Urfa’nın Siverek ilçesi, doğusunda Dicle ve Diyarbakır, batısında Çermik ve Çüngüş ilçeleri ile sınırlıdır. Toros Dağlarının Güneydoğu Anadolu’daki uzantılarının güney kesimi Ergani’nin kuzeyindedir. Kuzeyindeki sıra Zülkifil Dağı ilk düğümü oluşturarak doğuya uzanır. İkinci düğüm Sakızlı Dağı, üçüncü düğüm ise Şölen’dir. 7km. Kuzeyindeki Kılıç baba tepesidir. İlçenin batı kısımları birçok kırıma ve kıvrımlara uğramıştır. Tepecikler meydana gelmiştir. Doğu kesimini uzunca bir yayla kaplamıştır, ilçenin en büyük düzlüğü Gevran ya da Ergani ovası denilen yerdir. Yüzölçümü ortalaması 15000 hektardır. Bu toprak yapısı killi olduğundan fazla su geçirmez. Bu ise tarımsal çalışmaların olumsuz yönde etkilenmesinin baş nedenidir.

 

Belli başlı akarsuyu olan Dicle, Boğaz Çayı ve deve geçididir. Ergani'nin çevresi oldukça verimli kaynaklara sahiptir. İlçe merkezinde 5—6 m. derinlikte su çıktığı gibi derin sondaj çalışmaları sonunda 50m. Civarında zengin yataklara rastlanmıştır. İlçenin akarsularından Dicle Nehri ilçe merkezinin 20 km kuzeyinden geçer. Kalenderden ilçe topraklarından 17 km. boyunca aktıktan sonra Dicle topraklarına girer. Boğaz çayı ise Ergani'nin 7km, batısında Boğaz mevkiinde çıkar. Deve Geçidi suyuna karıştıktan sonra Dicle'nin bir kolunu oluşturan ilçenin üç suyu ise merkezin 8km. Güneyinde Boğaz suyuna karışır.  Zülkifil Dağı’nın eteğine kurulmuş ve günümüzde şehirleşmesi sürekli ovaya doğru genişlemiş, özellikle tarihi Hilar Köyü harabeleriyle adını dünyaya duyurmuştur. Polonyalı gezgin SİEMON buradan "mucize yaratan eski bir mabet" diye bahseder. Halk tarım, hayvancılık ve meyvecilikle geçinir. 

 

Ayrıca eskiden çok ileri olan şarapçılığı bugün eski önemini yitirmiştir.Ergani çok eski bir şehir olup, kuruluş tarihi belli değildir, İlçemize 6 Km. uzaklıkta bulunan Hilar Şehri harabelerinde yapılan (Çayönü) kazıda, bugünkü bilgilere göre Anadolu'nun en eski köy yerleşimi ortaya çıkmıştır. Çayönü tepesinde ortaya çıkan M.Ö 7000 yıllına varan kalıntılara dayanarak Ergani'nin 9000 yıllık tarihi olduğu söylenebilir. Osmanlı devrinde uzun zaman Sancak beyliği (İl Merkezi) yapan İlçemiz, 20 Nisan 1924 tarih ve 491 sayılı kanunla Sancak Beyliği sona ermiş Diyarbakır İline bağlı İlçe statüsünü almıştır.